عوامل متعددی نظیر یکپارچه سازی اراضی، اصلاح روش آبیاری، استفاده از بذرهای اصلاح شده، کنترل آفات، بیماریها و مکانیزاسیون کشاورزی هر یک سهم قابل توجهی در افزایش تولید محصولات کشاورزی را دارا می باشد. مصرف بهینه کود در این مجموعه از مهمترین عوامل افزایش عملکرد محصول و ارتقا سطح سلامت جامعه است و آزمون خاک یکی از ساده ترین راه های ارزیابی حاصلخیزی خاک می باشد که کمک بسیار مهمی در توصیه اصولی و درست کودی و مصرف بهینه کود در کشاورزی است.
اهداف انجام آزمون خاک
- تشخیص کمبود عناصر غذایی در خاک ها و توصیه کودی لازم بر اساس آزمون خاک (مصرف کود با آزمون خاک)
- تناسب اراضی و تغییر کاربری
- تعیین سرنوشت کودهای افزوده شده به خاک و پیگیری تغییرات حاصله در قابلیت استفاده عناصر غذایی در این کودها
- تعیین نقاطی که در اثر مصرف بی رویه کود شیمیایی، فاضلاب و فضولات در خاک مسمومیت عناصر در گیاه، حیوان و یا انسان بوجود می آورد.
- تعیین نقاطی که خاک آنها از نظر برخی عناصر به سمیت رسیده باشد و باید از مصرف بیشتر عناصر در آنها خودداری شود.
چرا بايد آزمون خاك انجام داد
آزمون خاک اطلاعات جامعی در رابطه با خصوصیات خاک (فیزیکی وشیمیایی) شامل: وضعیت عناصر غذایی (کمبودها وسمیتها)، شوری، اسیدیته ، بافت خاک، درصد مواد خنثی شونده (آهک، گچ،) وضعیت خاک ازنظر یون سدیم و غیره را به ما نشان میدهد. بنابراین با آزمایش منظم خاک (در صورت امکان هرساله ) می توان اطلاعات مفیدی را در این خصوص بدست آورد و بر مبنای آن توصیه های لازم را ارائه نمود. بدین ترتیب از مصرف بی رویه برخی از کودها جلو گیری ميشود. بنابراین آزمون خاک روشی موثر برای جلوگیری از کمبود و مسمومیتهای عناصر غذایی در خاک می باشد.
چه موقع بايد آزمون خاك را انجام داد
بهترین زمان براي انجام آزمون خاک، قبل از کاشت گیاه و یا قبل از شروع فصل رشد می باشد که عموما این زمان ها در فصول پائیز و یا اوایل بهار میباشند که در این ایام زارع وقت بیشتری داشته و بهتر میتواند نسبت به تهیه کودهای مورد نیاز و نیز مصرف آنها اقدام نماید.
مراحل آزمون خاك
- نمونه برداری
- تجزیه شیمیایی(آزمایشگاهی)
- تفسیر نتایج
- توصیه کودی
نمونه برداری خاك
تجریه خاک براي تمام محصولات کشاورزي اساس توصیه کودي ميباشد. نمونه هایي که از مزارع آزمایشي گرفته ميشود از اهمیت خاصي برخورداراست. زیرا این نمونه ها اساس آزمایشات را تشکیل ميدهند. نمونه هاي خاک از نظر مقدار مواد غذایي و سایر مواد مربوطه مورد تجزیه قرار ميگیرند. نمونه برداری یکی از مراحل مهم و حساس آزمون خاک بوده، به طوریکه دقت و صحت نتایج آزمون خاک تا حدود زیادی وابسته به مرحله نمونه برداری است. به عبارت دیگر با تهیه یک نمونه ی درست، به نتایج خوبی از آزمایش خاک میرسیم. برای بدست آوردن یک نمونه ی درست و واقعی نکات زیر را در نمونه برداری باید رعایت کرد.
نمونه خاك
ایده آلترین نمونه خاک بایستي حداقل 400گرم وزن داشته باشد(جهت انجام آزمایشات خاک آورده شده از مزرعه باشد. باید یک تا یک و نیم کیلو باشد. نمونه ها بایستي داخل یک پاکت پلاستیکي ریخته شود و این پاکت داخل پاکت دیگري قرار گیرد. اطلاعات هر نمونه را بایستي روي پاکت نوشت به طوريکه پاک نشده و بتوان آن را خواند. اطلاعات شامل محل نمونه برداري، عمق نمونه، نام زارع و نوع محصول تاریخ نمونه برداري و نمونه بردار است. به عنوان یک قاعده کلي اراضي کشاورزي که تا 10هکتار وسعت داشته باشند را به عنوان یک واحد نمونه برداري مي توان محسوب کرد. به شرطي که کل مزرعه از بابت جنس خاک، نوع زراعت قبلي و نوع کود استفاده شده یکسان باشد. اراضي بزرگ و نیز اراضي که از نظر خاک یکنواخت نیستند باید به قطعات یکدست کوچکتر تقسیم شده و از هر قسمت جداگانه نمونه برداري کرد.
در این قسمت هدف:
- تجزیه، شناخت خاک و در نتیجه مورد استفاده قرار دادن آن است
- تقسيم بندی زمين بر اساس نوع زمین، نوع گیاه و شیب یا مسطح بودن و رنگ خاک است.
روشهای نمونه برداری:
- روش مختصات محور
- روش شبکه بندی
- روش چند ضلعی: چند ضلعی نا مشخص را در نظر گرفته ومحل تلاقی را علامت می زنیم.
- روش زیگزاگی: روش زیگزاگی براساس گیاهان زراعی و صیفی(گل وگیاه) از عمق 0-30 سانتیمتری نمونه برداری میکنیم ولی برای درختان تا عمق 120 سانتیمتری نمونه برداری میکنیم که بسته به نوع گیاه و نیز تقسیم بندی لایه های خاک از اعماق 80-120، 40-80، 0-40 سانتیمتری نمونه برداشته مي شود.
انواع نمونه:
- نمونه ساده: اگر هر یک از نمونه های برداشت شده را به طور جداگانه مورد تجزیه قرار دهیم به آن نمونه ساده گویند.
- نمونه مرکب: اگر تعدادی نمونه ساده را مخلوط کرده و یک نمونه برداریم به آن نمونه مرکب گویند.
- نمونه دست نخورده: اگر نمونه حالت و ساختار طبیعی خاک را برای ما حفظ کند به آن نمونه دست نخورده میگویند.
- نمونه دست خورده: اگر نمونه حالت و ساختار طبیعی خاک را برای ما حفظ نکند به آن نمونه دست خورده ميگویند.
- زمان نمونه برداری: موقعی که خاک از نظر رطوبت حالت گاورو داشته باشد و یا رطوبت کمتر از رطوبت در حالت ظرفیت زراعی مزرعه باشد. معمولاً نمونه برداري را در پاییز بعد ازبرداشت محصول و در بهار قبل از کاشت انجام میدهند.
نکات مهم در نمونه برداری
- خاک با ماده خاصی آلودگی نداشته باشد؛
- نمونه از محلی برداشت شود که معرف کل زمین مورد نظر باشد؛
- عمق نمونه برداری بسته به نوع گیاه فرق می کند؛
- برای هر نمونه، اطلاعات مورد لزوم یادداشت شود؛
- نمونه ها باید در هوای آزاد خشک شوند.
- معمولاً در مزارع و باغها محلی برای جمع آوری کود حیوانی در نظر میگیرند که نباید نمونه برداری از این محل صورت گیرد.
- نمونه باید حتی المقدور بصورت مرکب تهیه شود. به عبارت دیگر از چند نقطه زمین نمونه تهیه شود و پس از اینکه نمونه ها با هم مخلوط شدند از مجموع آنها یک نمونه برای ارسال به آزمایشگاه تهیه شود.
- عمق نمونه برداری بسته به نوع گیاه و محصول کشت شده دارد. چنانچه ریشه گیاه سطحی باشد گرفتن نمونه از عمق 0 تا 30 سانتیمتر یا 0 تا 25 سانتیمتر کفایت میکند. اما در خصوص درخت یا درختچه ها که ریشه عمیقی دارند، باید از خاک تحت الارض نمونه برداشت شود. نمونه برداری یک بار از عمق 0تا 30 سانتیمتر و بار دیگر از عمق 30 تا ۶0 سانتیمتر انجام میگیرد و همینطور از اعماق پایینتر نمونه برداري باید صورت پذیرد.
- باید زمان نمونه برداری، محل نمونه برداری، تاریخ نمونه برداری و نام شخص نمونه بردار یادداشت شود.
- قبل از ارسال نمونه ها به آزمایشگاه، باید آنها در هوای آزاد روی یک مقوا پهن و خشک شوند که به آن اصطلاحاً خاک هوا خشک می گویند. سپس نمونه ها به آزمایشگاه ارسال ميگردند در آنجا یکسری اطلاعات اولیه ازکشاورز گرفته می شود. مثلا در فرم های مخصوص، اطلاعاتی مانند نام نمونه بردار، نام کشاورز، نام مزرعه و یا باغ، نام ده یا شهر، تاریخ نمونه برداری، محل دقیق نمونه برداری و وضعیت آب آبیاری (چاه، منبع آب یا ، …) نوع محصول کشت شده یادداشت میشود. مشکلاتی که باعث شده است که کشاورز یا تولید کننده، نمونه را برای آزمایش بیاورد نیز یادداشت می شود. اینکه آیا علائم گفته شده روی گیاه هم مشاهده میشود و همچنین تاریخچه مصرف کود، نوع کود و زمان مصرف آن نیز از جمله اطلاعاتی است که باید از کشاورز پرسیده و یادداشت شوند.
تجزيه شیمیايی
بعد از اینکه فرم با کمک کشاورز تکمیل شد و نمونه تحویل گرفته شد نمونه را به آزمایشگاه انتقال داده و در آنجــا آنرا کوبیده و از الک دو میلیمتری عبور داده و برای مرحله دوم یعنی تجزیه شیمیایی آماده میکنند. تجزیه شیمیایی بایــد بوسیله روشهای استاندارد صورت گیرد. برای اندازه گیری هر عنصر غذایی یک روش استاندارد و شناخته شده وجود دارد.
مرحله تفسیر نتايج
مرحله ی قضاوت روی اطلاعات بدست آمده است. تفسیر نتایج آزمون خاک به روش های مختلفی میتواند انجام شود که عبارتند از:
- غلظت بحرانی
- حد کفایت عناصر غذایی
غلظت بحرانی حدی از غلظت عنصر غذایی است که بالاتر از آن گیاه نسبت به مصرف کود عکس العمل نشان نمیدهد ولی پائین تر از آن، گیاه نسبت به مصرف کود عکس العمل مثبت نشان میدهد. به عبارت دیگر، غلظت بحرانی، غلظتی است که در آن حداکثر 90تا 95درصد عملکرد را داشته باشیم. اگر غلظت از آن حد کمتر شود کاهش عملکرد و رشد مشاهده میشود. بعد از اینکه نتایج را تفسیر کردیم و داده ها به مقادیر کم، متوسط، اپتیمم(حدي از غلظت عنصر غذایي که نه کمبود دارد و نه زیادي) و زیاد طبقه بندی شدند به مرحله توصیه کودی میرسیم
توصیه کودی
با استفاده از نتایج آزمون خاک توصیه کودی را انجام میدهیم. به عنوان مثال اگر فسفر قابل جذب خاک تجزیه شده، 10میلیگرم در کیلوگرم باشد میزان کمبود را بوسیله ی مصرف کود میتوان جبران کرد (به عنوان مثال غلظت مناسب عنصر فسفر برای رشد گیاه پامچال 15 ppm (یا 15میلیگرم در کیلوگرم است) و 5میلي گرم کمبود با مصرف کود فسفري در خاک جبران ميگردد.
مبنای توصیه کودی
- بدانیم چه مقدار عنصر در خاک داریم.
- این عناصر چه مقدار باید باشند.
- اختلاف آن از طریق مصرف کود تأمین شود
دلایل مصرف کود با آزمون خاک
مصرف کود با آزمون خاک به دلایل زیر صورت می گیرد.
- مصرف بیش از حد کود بدون آزمون خاک باعث می شود هزینه تولید افزایش یافته و اثرات سوء باقیمانده آن در گیاه و خاک را به دنبال خواهد داشت.
- ممکن است کود مصرفی بدون آزمون خاک کمتر از حد نیاز گیاه بوده و در این حالت موجب افت عملکرد خواهد شد.
- اشتباه در انتخاب نوع کود که در اثر عدم انجام آزمون خاک صورت می گیرد، سبب افت محصول خواهد شد. در این صورت هم زارع و هم اقتصاد مملکت زیان خواهد دید.
- اشتباه در مصرف به موقع کود و نحوه کودپاشی که به دلیل عدم انجام آزمون خاک است باعث می شود آن انتظاری که از مصرف کود داریم بدست نیاید. روی این اصل زارع بایستی با استفاده از نتایج تجزیه خاک و توصیه های مربوطه عمل کند.
در پایان انجام نمونه برداری خاک زیر نظر کارشناس انجام می شود و انالیز نمونه های خاک در ازمایشگاه خاکشناسی معتبر زیر نظر موسسه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خاک و آب صورت می گیرد.
